Urząd Gminy Herby Biuletyn Informacji Publicznej

ŹRÓDŁA

1. Mapy

1.1. I.W. Wieland - Principatus Silesiae Oppoliensis(...) 1736, skala około
1 : 218 000
1.2. Christian von Wrede - Krieges Carte eines Theils des Oppelschen
und Ratiborschen Fürstenthums (...) 1747-53, skala ok. 1:33 000
1.3. Friedrich Wilhelm Graf von Schmettau – Gegend um Sprottau, Primkenau
und Kotzenau und um Kreutzburg, Konstadt u. Landsberg a/P, 1781,
skala ok. 1 : 50 000.
1.4 . Karol de Perthees – Mappa szczegulna woiewodztwa krakowskiego
i Xięstwa siewierskiego (...) 1787, skala ok. 1 : 225 000.
1.5 von Brodowski – Neuschlesien, 1796-1802, skala 1 : 58 000
1.6 Oberst von Massenbaitz [?], 1798, skala 1:24 000
1.7. Mapa topograficzna („Uhrmesstischblatt”), 1827-8, skala 1:25000
1.8. Topograficzna karta Królestwa Polskiego, wyd.II, 1860, stan z r. 1839,
skala 1 : 126 000
1.9. Mapa topograficzna („Messtischblatt”) wydania z lat 1883,1913-14,
1940-41, skala 1 : 25 000
1.10. Karte des Deutschen Reiches, wyd. z lat 1884 i 1914, skala 1 : 100 000.
1.11 Mapa topograficzna WIG, 1937, skala 1 : 25 000


2. „Księgi adresowe”:

2.1 Schlesische Instanziennotiz für das Jahr 1841
2.2 Verzeichniß der Königlichen-, Militair-, Civil-, Geistlichen-, Schulen- und übrigen Verwaltungsbehörden der öffentlichen Anstalten sowie Rittersgutsbesitzer (...) 1845-46
2.3 Schlesisches Handbuch für das Jahr 1858
2.4 Schlesisches Handbuch für das Jahr 1870
2.5 Güter-Adressbuch 1876
2.6 Handbuch der Grundbesitzer im Deutschen Reiche 1880
2.7 Schlesisches Handbuch für das Jahr 1886
2.8 Schlesisches Handbuch für das Jahr 1905
2.9 Schlesisches Güteradressbuch (? – brak strony tytułowej) 1911
2.10 Schlesisches Güteradressbuch 1921
2.11 Schlesisches Handbuch für das Jahr 1937

Materiały źródłowe

3. Archiwum fotograficzne Instytutu Herdera w Marburgu
4. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom IV. Woj. katowickie. Zeszyt 8. Powiat lubliniecki. ISPAN, Warszawa 1960
5. Ładogórski T. – Generalne tabele statystyczne Śląska 1787, Wrocław 1954
6. Rejestr pomników przyrody d. województwa częstochowskiego, 1996
7. Rejestr zabytków nieruchomych d. województwa częstochowskiego
8. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Krajów Słowiańskich, Warszawa 1880-1905
9. Urbarze dóbr zamkowych Górnego Śląska z lat 1571-1640. Zakład Naukowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa - Kraków 1963.
10. Zabytki budownictwa i architektury w Polsce. ODZ Warszawa 1985. Zeszyt 8. Województwo częstochowskie.

Opracowania

11. Atlas historyczny Polski. Śląsk w końcu XVIII w.
12. Baliński M., Lipiński T.- Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, wyd. II. Warszawa 1886
13. Grundmann G. – Deutsche Kunst im befreiten Schlesien. II Aufl., Breslau 1943
14. Grundmann G. – Schlesien, Berlin 1941
15. Grundmann G., Schadendorf W. – Schlesien. Deutscher Kunstverlag 1962
16. Knie J.G. – Beschreibung von Schlesien preussisches Antheils, der Grafschaft Glaß und der preussischen Markgrafschaft Ober-Lausitz. Breslau 1832

































PRZYNALEŻNOŚĆ TERYTORIALNA


Ok. roku 985-990 razem z całym Śląskiem zasadnicze tereny dzisiejszej gminy Herby zostały włączone przez Mieszka I do państwa polskiego. O następnych dwu stuleciach w odniesieniu do interesujących nas terenów powiedzieć można bardzo niewiele, gdyż jako tereny peryferyjne i mocno zalesione pozostawały na uboczu głównych procesów historycznych.
Po roku 1138, wraz z postępującym rozdrobnieniem dzielnicowym obszar ten dość często zmieniał przynależność. Ok. roku 1163 wyodrębnione zostało księstwo opolsko-raciborskie, objęte przez Mieszka Plątonogiego, jednak po kilkudziesięciu latach względnej samodzielności, w roku 1229 ponownie zostało włączone do Śląska jako jednorodnej dzielnicy. Ta sytuacja dotrwała do śmierci Henryka Brodatego w r. 1238, kiedy to Mieszko Otyły ponownie oderwał opolszczyznę ; ostatecznie niezależne księstwo opolskie, obejmujące m.in. Olesno, Lubliniec i Woźniki ukształtowało się po 1241 roku.
Sytuacja ta trwała do 1313 roku, kiedy to po śmierci Bolesława I Opolskiego nastąpił podział księstwa na opolskie i strzeleckie, to ostatnie w granicach obejmujących rejon Strzelec Opolskich (wówczas Wielkich – Großstrelitz), Lublińca i Woźnik.
W składzie tego księstwa pozostawała ziemia lubliniecka, z wyłączeniem tzw. wolnych państw stanowych, o czym niżej, na pewno co najmniej do roku 1366. W bliżej nieokreślonym czasie, przed rokiem 1396, ziemie te zostały ponownie włączone do księstwa opolskiego (Władysława Opolczyka – fundatora klasztoru jasnogórskiego). W roku 1396 zajęte zostały przejściowo przez Władysława Jagiełłę, po czym od roku 1397 do 1409 znajdowały się we władaniu księcia cieszyńskiego. Między rokiem 1409 a 1416 ponownie znalazły się w granicach księstwa strzeleckiego, istniejącego jako odrębna jednostka do roku 1460. Później, aż do bezpotomnej śmierci w roku 1532 ostatniego z Piastów opolskich, księcia Jana, pozostawały w księstwie opolskim.
Jako tereny, z których już w roku 1327 lub 1329 został złożony hołd lenny królowi czeskiemu, po śmierci ks. Jana Opolskiego weszły one w skład dziedzicznych terytoriów Korony Czeskiej. Na mocy wcześniejszego układu z księciem Janem ziemie te, jako lenno królewskie objął Jan Hohenzollern, margrabia brandenburski. Już jednak kilkanaście lat później, w drodze zamiany, księstwo opolsko-raciborskie przechodzi w bezpośrednie władanie Ferdynanda – króla czeskiego a zarazem cesarza Świętego Cesarstwa Narodu Niemieckiego.
W rękach Habsburgów i królestwa czeskiego, a później monarchii austriackiej pozostaje aż do wojen z Prusami w połowie XVIII w. Przejściowo, w latach 1552-56, księstwo jako lenno było w rękach Izabeli, córki Zygmunta Starego, a w latach 1645-66 w zastawie u polskiej linii rodziny Wazów.
W latach 1740-45, w wyniku dwu kolejnych przegranych wojen z Prusami, zwanych śląskimi, Austria traci prawie cały Śląsk, w tym księstwo opolskie. Stanu tego nie zmienia kolejna przegrana przez Austrię wojna – siedmioletnia (1756-63).
Od tego czasu, aż do roku 1922 interesujący nas teren znajduje się w granicach Prus (po roku 1870 – w składzie Rzeszy Niemieckiej).
Po wojnach śląskich wprowadzony został nowy podział Śląska na departamenty, jako pośrednie jednostki administracyjne. Księstwo opolskie znajduje się wtedy w departamencie wrocławskim.
Po roku 1815 departamenty i księstwa zostają zniesione. W ramach prowincji śląskiej zostają utworzone trzy (przejściowo cztery) rejencje, w tym rejencja opolska.
Jako jednostki podziału wielkiego, równoważne administracyjnie księstwom, funkcjonowały od średniowiecza również majątki feudalne, tzw. wolne państwa stanowe, których właściciele, niezależnie od wielkości dóbr i ich geograficznego położenia, podlegali bezpośrednio cesarzowi. Do jednostek takich należała od 1360 roku także część rejonu Lublińca, określana w różnych okresach jako « Herrschaft » (państwo, w rozumieniu: dobra, majątek), a obejmująca tereny odsprzedane przez ówczesnego księcia strzeleckiego; dobra te poszerzone zostały dwieście lat później w drodze wykupu przez rodzinę Kochcickich części terenów pozostałych pierwotnie przy księciu, w tym lublinieckich dóbr zamkowych, obejmujących m.in. Taninę, Lisów i Chwostek .
W roku 1747 w ramach wspomnianych departamentów utworzone zostają powiaty, w tym powiat lubliniecki o ustalonych już tradycją granicach, w których trwa bez większych zmian (pomijając okres międzywojenny) do 1975 roku.
Jednostką najniższego rzędu była gmina, przy czym na Śląsku gminą była pojedyncza wieś, ewentualnie z przysiółkami. Stan taki przetrwał do 1945 r.
Odmiennie kształtowała się przynależność dwu fragmentów gminy przyłączonych do niej w okresie powojennym – wsi Łebki oraz wschodniej części miejscowości Herby wraz z wsią Pietrzaki. Nie były one częścią Śląska i po 1138 roku pozostały w dzielnicy senioralnej a w efekcie w granicach Korony Polskiej. Od czasu ostatecznego ukształtowania się w średniowieczu podziału terytorialnego aż do rozbiorów znajdowały się one w województwie krakowskim, powiecie lelowskim. Po rozbiorach znalazły się na krótki czas w zaborze pruskim – w tzw. Nowych Południowych Prusach. W latach 1806-1814 włączone były do Księstwa Warszawskiego, po czym znalazły się w Królestwie Polskim – w województwie kaliskim, a po zmianach organizacji terytorialnej w guberni kaliskiej, powiecie wieluńskim. Po powstaniu styczniowym tereny znalazły się w guberni piotrkowskiej, powiecie częstochowskim. W okresie międzywojennym i po wojnie – do 1952 r. – były dalej w powiecie częstochowskim, w województwie kieleckim. Co ciekawe – został utrzymany podział miejscowości Herby pomiędzy dwa województwa. Po roku 1952 tereny te zostały włączone do województwa katowickiego, do powiatu kłobuckiego.

Gminy powstałe w okresie powojennym początkowo zbliżone były wielkością do współczesnych, potem powrócono do mniejszych jednostek – gromad, obejmujących jedną większą wieś lub 2 – 4 mniejsze. Stan taki trwał do 1973 roku, kiedy w ramach pierwszego etapu reformy podziału administracyjnego powstały ponownie gminy, w tym gmina Herby. Obecny kształt gminy ustalony został po roku 1993, kiedy to usamodzielniła się gmina Boronów.

















WYBRANE INFORMACJE O MIEJSCOWOŚCIACH NA PODSTAWIE WYMIENIONYCH ŹRÓDEŁ (do 1945 r.)


HERBY

(nazwy na mapach i w źródłach: Herbe 1828, Gasthaus Herb 1874, Herby 1883, 1913, Preussisch Herby 1908, Herby Polskie 1941,Herby Śląskie 1935, Russisch Herby, Cherby)

Nazwa kulturowa od: herb = znak, godło graniczne
(Być może nazwa rodzinna od nazw. Herb)

1787 pierwsza informacja o miejscowości, pustkowie po stronie polskiej przy granicy z Prusami.
1796 - karczma na przedrozbiorowej granicy, po stronie wschodniej.
1827 - pustkowie w gm. Węglowice. 7 domów, kaplica, komora
celna II klasy, 62 mieszkańców.
1828 - kaplica po stronie pruskiej;
1839 - po stronie rosyjskiej: komora celna II klasy, kilka domów.
ok.1880 – po stronie rosyjskiej: par. Truskolasy, komora celna II kl.
1883 –posterunek celny;
1913 – po stronie pruskiej: posterunek celny, zajazd, tartak, kolej normalnotorowa ze stacją, budynek dyrekcji Kolei Wschodniopruskiej
1935 – 18 domów, tartak, fabryka, szkoła,
1937 – 1943 –budowa kościoła,
1941 – posterunek celny, nadleśnictwo, tartak;


BRASZCZOK

(Braschow 1828, Braschiok 1845, Braschhof 1883,Brasczok 1914, 1933, 1940,)

1828 – folwark;
ok. 1845 – folwark do wsi Kochcice;
1914 – folwark;
1933 – folwark;
1940 – folwark;


BRASZOWE

(Braschowe 1828, Breschof, Bresowe 1864, Brassowe 1883,Braschowe 1914,1933,1940, )

1828 – folwark;
1845 – pustkowie Brasowe;
ok. 1880 – par. Kochanowice;

CHWOSTEK

(Ryczywół 1574, Ryczywolskerhammer 1736, Kokoteck Hamer 1747-51, Rycziwolka 1783,Chwosteck 1828, , Kuźnica Ryczywolska 1839, Chwostek 1883, 1914, 1933,1940,1935)

1574 – wieś w dobrach zamkowych lublinieckich , kuźnica, zarządcą [?] szlachcic nazwiskiem Pforstek
1736 –młyn;
1747-51(wł. von Garnier ) – młyn, karczma, 6 gosp.;
1828 – piec hutniczy, karczma, cegielnia, poczta;
1839 – młyn, kuźnica;
1841 – (wł. zu Hohenlohe-Ingelfingen)
ok. 1880 –należały osady: Oleksiki, Drapacz, (dawniej też : Jenczowskie, Ostrożnicze i tartak Odrzykoń); par. Sadów, 794 mr.; wysoki [wielki] piec, fryszerka, młyn wodny,
1876 – (wł. Fredrich Wilhelm zu Hohenlohe-Ingelfingen )
1880 – (wł. Fredrich Wilhelm zu Hohenlohe-Ingelfingen), 676 ha,
1911 – (wł. z. Hohenlohe-Ingelfingen), 159 ha,
1914 – folwark;
1921 – (wł. z. Hohenlohe-Ingelfingen)
1940 – folwark,


CZOŁKA

(Czolke 1828, Czolka 1883,1913, 1940, Czołka 1935)

ok. 1880 – par. Kalina;


DRAPACZ

(Pietrsucha 1736, Pietruchowe ok. 1880, Drapatz 1845, Drapatz M. 1883, 1913,
1940, 1935)

1640 – część wsi Chwostek, młyn (Drapatzmule)
1736 – młyn;
1839 – młyn;
ok. 1880 – osada należąca do wsi Chwostek
1883 – młyn;
1940 – młyn;
1935 - młyn;


GŁĄBY

(Bschuk 1736,Die Glumben 1828, Glomben 1883,1914, 1933, 1940,)

1736 – młyn;
1747-51 – młyn;
1828 – młyn;
1883 – młyn;
1914 – młyn;
1933 – młyn;


HADRA

(Hader hammer 1736, Hatra 1747-51, Neu Hadre 1783, Kuźnica Hadra 1839, Alt – Hadre 1845 ,1935)

1736 – kuźnica, młyn;
1747-51 - (wł. Gr. v. Kottulinsky) karczma, młyn, 3 gosp.;
1770-1800 – założona tzw. kolonia fryderycjańska Nowa Hadra;
1880- (wł. Fredrich Wilhelm zu Hohenlohe-Ingelfingen), 2273h., gorzelnia.
1839 – kuźnica;
1828 – leśniczówka, młyn, piec wapienny;
ok. 1880 – kol., par. Sadów, 10 os. 75 mr.,
1911 – ( wł. Hohenlohe-Ingelfingen),
1914 – dwór,
1941 - dwór ;
1935 - dwór, kościół;


KALINA

(Kalno 1679, Kalnau, Kalna 1736, 1747-51, Kaline 1783, Kalline 1821, Kalina1839, Kallina 1883,1913, 1941, Kalina 1935)

1747 - (wł. hr. von Kottulinsky), 10 gospodarstw;
1828 – leśniczówka;
ok. 1880 – wieś w par. Cieszowa wraz z pustkowiem Czołka 50 os. . 844 mr., należą
do niej pustkowia: Kaczmarzyk, Odrzykoń, Otrzęsie, Czołka;
1841 – (wł. rodzina zu Hohenlohe-Ingelfingen)
1876 –(wł. Fredrich Wilhelm zu Hohenlohe-Ingelfingen)
1880 – (wł. Fredrich Wilhelm zu Hohenlohe-Ingelfingen), 125 mr.,
1883 – leśniczówka;
1913 – leśniczówka, cegielnia, szkoła;
1941 – leśniczówka, cegielnia, szkoła;
1935 - szkoła, leśniczówka, cegielnia


KIERZKI

(Kierzky 1736, Kirschke1747, Kiersky 1783, Kirsky 1828, Kierzki 1839, Kirsken 1845, Kierski 1883, 1913, 1940, Kieszki 1935)

1747–51 (wł. w. Grotowsky) – młyn, karczma, 10 gosp.;
1936

KOLONIA LISÓW

(Col. Liebsdorf 1828, Liebsdorf 1883, 1914, 1940,)

1770-1800 – założenie miejscowości jako tzw. kolonii fryderycjańskiej;
1841 – (wł. v. Aulock);
1883 – leśniczówka;
1914 – leśniczówka;
1933 – leśniczówka;
1940 – leśniczówka;
1935 - gajówka

LISÓW

(Lessovia polonicalis 1292, Lissauerhammer 1736,Lisau 1747-51, Lissa 1839, Lissau 1828, 1883, 1914, 1933, 1940, Lisów 1935)

1292 - pierwsza wzmianka o miejscowości
od XIV w. – kościół katolicki;
1574 – wieś w dobrach zamkowych lublinieckich, kuźnica
1736- kuźnica, 3 młyny;
1747-51(wł. v:Garnier ) – kościół, młyn, karczma, folwark (Sand.v.w.) 15 gosp.;
od 1802 – szkoła
1839 – 3 młyny, kościół, kuźnica;
1828 – piec hutniczy, folwark (Sand. Vw);
1880 –(wł. dworu Antonie Heidrich Fritz v. Aulock), 839 h, młyn, 2 tartaki; wieś– 39 osad, 1322mr., z pustkowiem Głąby
1876 -
1883 – kościół, kaplica, folwark, młyn, tartak,
1911 –(wł. Alfons Schattan)
1914 – dwór, młyn, tartak, kaplica na cmentarzu, 2 leśniczówki, cegielnia, folwark (Sandnorwerk);
1921 – (wł. Alfons Schattan)
1933 - dwór, młyn, tartak, kaplica na cmentarzu, 2 leśniczówki, cegielnia, folwark (Sandnorwerk);
1940 – dwór, młyn, tartak,2 leśniczówki, cmentarz;
1935 - dwór, tartak, cmentarz, leśniczówka;

ŁEBKI

(Lepky Hauser 1828, Łebki 1940,)

1783 – pustkowie,
Ok. 1790 – pustkowie, pow. Lelów, par. Kłobuck, filia Truskolasy, wł. król., starostwo Krzepice;
1791 – 5 dm., 30 os.,
1828 – młyn;
1839 – młyn, pustkowie;
ok. 1880 – wieś włościańska, gm. Węglowice, par. Truskolasy, 20 dm., 124 os., 194 mr.;
1940 – młyn; 21 mieszk.
ŁĘG

(Pustkowien 1828, Leng 1883,1914, 1933,1940,)


MOCHAŁA

(Mochalerhammer 1736, Mochala 1747, Kuźnica Mochalska 1839, Mochalla 1828, Mocholla 1883, Mochalla 1914, 1933, 1940, 1935)

1736 – kuźnica,
1747-51(wł. von Goczalkowsky) młyn, 3 gosp.;
ok. 1880 – część wsi Droniowice i Chwostek;
1828- piec hutniczy, cegielnia,
1839 –kuźnica;
1841 – (wł. Adametz)
1880 – (wł. Jos. Epstein), 77,11 h
1883 – fabryka, młyn,
1914 – fabryka;
1933 – fabryka;
1940 – fabryka;


OLEKSIKI

(Ollekschiken 1883,Oleksiken 1914, Oleksiki1935, 1940,)


OLSZYNA

(Olschin 1736, 1747 – 51, Olszyna 1839, Olschin 1828, 1883, 1913, 1941, Olszyna 1935)

1747-51(wł. von Grotowsky) – kościół, młyn, 17 gosp.;
1828 – folwark , młyn;
1861 – 660 os., 970 mr., bednarstwo, węglarstwo, górnictwo, szkoła kat., młyn wodny, należą: kol. Kierski i Wyrobisko;
1876 – (wł. Fredrich Wilhelm zu Hohenlohe-Ingelfingen)
1880 - (wł. Fredrich Wilhelm zu Hohenlohe-Ingelfingen), 673 mr.,
1883 – folwark, leśniczówka, Jończyk – młyn,
1888 – budowa kościoła;
1911 – ( wł. z. Hohenlohe-Ingelfingen), 220 h.,
1913 – kaplica, cmentarz, folwark, leśniczówka, Jonczyk – młyn;
1941 – kaplica, cmentarz, folwark, 2 leśniczówki, Jonczyk – młyn;
1935 - kościół, cmentarz, folwark, gajówka Młynek


OTRZĘSIE

(Otrzense 1883,1914,1933,1940, Otrzęsie 1935)

PARSZYWIEC

(Parschiwitz 1747-51,Parsiwietz 1828,Parsewietz 1883,Parsywietz 1914, 1933, 1940)

1747 (wł. von Garnier), 5 gosp.;

PIŁKA

(Piela 1914, 1933, 1940)

1828 – młyn;


PIETRZAKI



ok. 1880 – pustkowie, gm. Węglowice, par. Truskolasy


PUSTKOWIE

(Pustkowien 1828, Kol. Waldhauser 1914, 1933,)


TANINA

(Taninerhammer 1736, Tanina 1747-51, Tannina 1828, Kuźnica Taninska 1839, Tanina 1883, Kol. Tanina 1914, 1933, 1940, Tanina 1935)

Przed 1500 - kuźnica
1574 - wieś w dobrach zamkowych lublinieckich, kuźnica
1736– 2 młyny;
1747-51(wł. von Garnier) –2 młyny, folwark, 7 gosp.;
1828 – 2 piece hutnicze
1839 – kuźnica, młyn;
1883- młyn, tartak;
1914 – młyn, tartak, fryszerka;
1921 – (wł. Alfons Schattan)
1933 - młyn, tartak, fryszerka;
1940 – fryszerka, 2 młyny,